Rusya’nın Kafkasya İdaresinde Namestniklik Kurumu (1845-1854)

XVI. yüzyılın ikinci yarısından itibaren Kuzey Kafkasya’ya nüfuz etmeye başlayan Rusya, Osmanlı Devleti ile imzaladığı 1774 Küçük Kaynarca Barış Antlaşması neticesinde bu topraklardaki askeri varlığına hukuki boyut kazandırdı. 1801’de ise Doğu Gürcistan’ı imparatorluk sınırlarına dâhil ederek hâkimiyetini Güney Kafkasya’ya da yaydı. Rusya, Kafkasya’daki egemenliğini kalıcı hâle getirmek için ele geçirdiği topraklarda kendi idari yapısını kurmak mecburiyetindeydi. Fakat kendisine özgü şartlara sahip olan bölgede Rus Hükümeti’nin kalıcı bir idari yapı kurması mümkün olmadı. Rusya İmparatorluğu, 1785-1917 yılları arasında gerek ülke geneli gerekse bölgesel nedenlerden dolayı Kafkasya topraklarında altı defa idari yapı değişikliğine gitmek durumunda kaldı.
1845’te Kafkasya’da namestniklik idaresinin kuruluş fikri uzun yıllardan beri devam eden bölgeye uygun yönetim biçimi arayışının bir sonucu olarak ortaya çıktı. Namestniklik idaresi, imparatorluk genelindeki taşra idarelerine göre oldukça geniş özerkliğe sahip bir yönetim anlayışını simgelemekteydi. Bu haliyle namestniklik, genel yasaların dışında müstesna bir idareydi ve bu idarenin kuruluşu ve kurumsal yapısının oluşturulması için özel yasa ve nizamnamelere ihtiyaç vardı. Bölgeye atanan ilk Çar Namestniği Mihail Semyonoviç Vorontsov (1845-1854), bizzat bu hukuki esasların hazırlanmasında yer aldı. Onun fikirleri çerçevesinde ortaya çıkan düzen, 1917’ye kadar Kafkasya idaresinin geçirdiği değişimlere temel teşkil etti.
Bu çalışmada, imparatorluk dönemi Kafkasya’daki Rus idaresinin geçirdiği değişimi, kabul edilen esasları, hükümetin bölge politikasını ve bölgeye bakış açısını ortaya koymak amacıyla Vorontsov dönemi Kafkasya Namestnikliği idaresinin kuruluşu, kurumsallaşması ve gelişimi Rusça arşiv belgeleri başta olmak üzere birinci el kaynaklar, Rusça ve Türkçe telif eserler ışığında incelenmektedir. Bu çerçevede Rus devlet teşkilatı tarihinde namestniklik kurumunun tarihçesi, Rusya’nın Kafkasya’yı işgali ve 1845 yılına kadar uygulamaya koyduğu idari yapılar ayrıntılı şekilde ele alınmaktadır.