Mirza Küçek Han ve Cengel Hareketi

Kaçarlar’ın Avrupa devletleri ile temaslarının artmasıyla İran’da reformist düşünceler aşamalı olarak şekillenmeye başlamış ve bu süreç, meşrutiyetin ilanı ile sonuçlanmıştır. Rusya’da 1905 yılında meydana gelen devrim de kısa sürede İran’da etkisini göstermiştir. Kafkaslar üzerinden İran’a gelen fikir akımları yenilikçi aydınları etkilemiş, demokrat ve sosyal demokrat düşüncelere sahip gençler özellikle Tahran, Tebriz, Gilan ve Meşhed şehirlerinde sivil topluluklar kurmuşlar ve meşrutiyet yönetimine geçilmesi için mücadele etmişlerdir. Meşrutiyet sürecinde karışıklıkların baş gösterdiği bir dönemde Mirza Kûçek Han bir özgürlük yanlısı olarak ortaya çıkmıştır. Mirza Kûçek 1905 yılında Tahran’daki eğitimini yarıda keserek Gilan’da özgürlükçülere katılarak Reşt şehrinde kurulan Din Adamları Topluluğu “Mecme-i Ruhaniyyûn” isimli dernek bünyesinde ilk siyasi faaliyetlerine başlamıştır. Daha sonra Gilanlı meşrutiyetçiler tarafından Reşt’te kurulmuş gizli bir cemiyet olan Komite-i Settâr bünyesinde, Muhammed Ali Şah’ın (1907-1909) sert güvenlik önlemleri ile meşrutiyetçileri bastırmaya çalıştığı süreçte meşrutiyeti yeniden ilan etmek isteyen özgürlükçüler ile birlikte hareket etmiştir. Mirza Kûçek, meşrutiyetin ilanından sonra İttihâd-ı İslâm fikri ile tanışarak bu birliğe üye olmuştur. I. Dünya savaşının başladığı 1914 yılında milli bir programı bulunan İslam Birliği Kurulu (Hey’et-i İttihâd-ı İslâm) ismiyle bir inkilâp komitesi teşkil etmiş ve Cengel Hareketi’ni kurarak Gilan Eyaleti’nin ormanlık bölgelerinde Çarlık Rusya’ya karşı silahlı mücadeleye başlamıştır. Gilan’da 1914-1921 yılları arasında varlık gösteren Cengel hareketi, İran meşrutiyet hareketinden sonra kurulan ilk partizan hareketlerden olmuştur. Kitapta, Mirza Kûçek Han’ın hayatı, eğitimi, askerî ve siyasî mücadeleleri, Komite-i Settâr Han, Hey’et-i İttihâd-ı İslâm ve Cengel hareketi bünyesindeki faaliyetleri ile Gilan Sosyalist Hükümeti çerçevesindeki siyasi mücadeleleri ele alınmıştır.