İşraki Gelenekte Fail Sebep

Bu çalışma, İşrâkî geleneğin kurucusu Sühreverdî’nin fail sebep kavramı üzerine düşüncelerini, Hikmetü'l-İşrâk eseri üzerinden incelemeyi amaçlamaktadır. Ancak odak noktası, dört fiziksel sebepten biri olan fail sebeple sınırlı olmayıp, daha ziyade varlığın bütün mertebelerini kuşatan ve var oluşu bütünüyle açıklayan fail sebebin metafiziksel boyutudur.
Bu sebeple, Sühreverdî’nin İşrâkî ontolojisi ele alınmıştır. Gerekli düşünsel bağlamı oluşturmak ve Sühreverdî’yi daha iyi anlamak adına bu çalışma, önceki filozofların fail sebep üzerine düşüncelerini de ele almaktadır. Bu öncüller arasında Yunan filozoflarının felsefeleri ve Keldanî düşüncesi yer almaktadır. Ayrıca, Kindî, Fârâbî ve İbn Sînâ başta olmak üzere İslam filozoflarının fail sebebe ilişkin yaklaşımlarına yer verilmiştir. Bu önceki felsefi sistemlerin dahil edilmesi, Sühreverdî’nin özgün bakış açısını şekillendirdiği arka planı aydınlatmaktadır.
Çalışmanın temeli, İşrâkî sistemi tanımlayan Nûr (Işık) metafiziğine odaklanır. Nur basitçe görünür bir olgu değil, hakikat (hakîka, mâhiye) olarak kavranan yegâne gerçekliktir. Kendi kendini tezahür ettiren ve diğerlerini tezahür ettiren, dolayısıyla özünde fail güç olarak işlev gören şey olarak tanımlanır. Sühreverdî varlığı (vücûd) yalnızca kavramsal bir nitelik (el-İtibârü'l-aklî) olarak gören Meşşâî görüşü eleştirir. Nedensellik, sistemin tepesinden, mutlak fail neden olan Nûru'l-Envâr’dan (Nurlar Nuru) akar. Bu yayılma, farklılaşmanın mükemmellik (kemâl)
derecelerine göre gerçekleştiği ve dinamik olarak karşılıklı hükmetme ve sevgi ilişkisi tarafından yönetilen bir nurlar hiyerarşisi aracılığıyla yapılandırılmıştır. Misaller âlemi gibi temel ontolojik bileşenler de aracı nedensel katmanlar olarak oynadıkları rol bakımından analiz edilmiştir. Ayrıca çalışmada Şehrezûrî'nin Şerhu Hikmeti'l-İşrâk eserinden destekleyici yorumlar da aktarılmıştır.